چالش های بازار ضایعات آهن در ایران 

مقدمه

ضایعات آهن و فولاد نقش بسیار مهمی در صنعت دارند. اما با این وجود، بازار قراضه آهن در کشور ما همچنان سنتی بوده و شرکت های تامین کننده آنها را به فروش می رسانند. چالش های متعددی در این بازار وجود دارد. قیمت‌گذاری، مالیات ارزش‌‌‌افزوده، عدم جای مناسب برای عرضه ضایعات از اهم این مشکلات هستند که موجب عدم شفافیت این بازار شده اند. عرضه ضایعات آهن در بورس کالا راهکاری است که در سال های اخير مطرح می گردد اما ماهیت سنتی بازار این اجازه را نداده است. از طرفی قیمت گذاری و شفافیت لازمه سامان دهی به بازار ضایعات و برطرف نمودن چالش های عمده آن می باشد. 

اولین عرضه ضایعات آهن در بورس

در سال ۱۳۹۹، شرکت راه آهن ضایعات و قراضه های آهن خود را در بورس کالا عرضه کرد. اما این امر استمرار نداشت و صرفا یک بار انجام شد. در واقع این عرضه و نحوه واگذاری آن از شفافیت کافی برخوردار نبود. هر چند بر کسی پوشیده نیست که تولید ضایعات به صورت منظم صورت نمی گیرد و طبیعتا نمی توان انتظار داشت همواره ریل ها و واگن های فرسوده برای عرضه مهیا باشند؛ ولی در آن مقطع زمانی حجم زیادی از ضایعات ریل وجود داشت که عرضه آنها به صورت غیرعلنی انجام شد. مهم تر آن که تا به امروز این عرضه صورت نگرفته است. تنها در یک دوره‌‌‌ شرکت فولادگستر سپاهان در اصفهان، قراضه‌‌‌های خردشده‌‌‌ را در بورس عرضه کرد که مورد استقبال قرار نگرفت.

موانع عرضه ضایعات آهن در بورس

با وجود اینکه عرضه در بورس کالا را راهکاری برای برون رفت از مشکلات بازار ضایعات آهن عنوان می کنند اما باید گفت ورود قراضه به بورس با موانع مختلفی مواجه است. یکی از مهم ترین این موانع نبود معیار مشخص برای دسته بندی ضایعات آهن می باشد. در واقع ضایعات ریل آهن و یا قراضه های خرد شده که پیش از این عنوان شد در بورس کالا عرضه شده اند در اصل کیفیت و خلوص یکسان داشته و به عبارتی بارهای یکدستی بوده اند. اما سایر قراضه‌‌‌ها چون ممکن است ترکیبی از انواع ضایعات آهن باشند  قیمت گذاری برای آنها امکان پذیر نیست. حتی شرکت های مختلف معیار یکسانی برای درجه بندی قراضه ها ندارند.‌ به این ترتیب قیمت گذاری و در نتیجه عرضه در بورس را با مشکل مواجه می سازد.‌از سوی دیگر باید در نظر داشت که بازار قراضه بازاری برعکس سایر بازارهاست، فروشنده قراضه‌‌‌ها همواره سازمان‌‌‌ها نیستند، برای نمونه سازمان حمل و نقل ریلی یا یک شرکت خاص اگر بتواند قراضه خردشده یکدست به شما بدهد، اما سایر قراضه‌‌‌ها باید از کف بازار جمع شوند و در مرحله آخر به دست شرکت‌‌‌ها و بنگاه‌‌‌ها برسد و از آنجا که سیکل آن به گونه‌‌‌ای است که از مصرف‌‌‌کننده به دست تولیدکننده می‌‌‌رسد، سیکل معکوسی دارد و این روند کار را مشکل کرده است؛ بنابراین باید شرکت‌‌‌های بزرگی وجود داشته باشند که بانی این موضوع شوند و تمام قراضه‌‌‌ها را از بازار خریداری کنند که البته خود این موضوع هزینه‌‌‌تراشی می‌‌‌کند. هر اندازه تعداد دست‌‌‌ها بیشتر شود، هزینه‌‌‌ها نیز بیشتر می‌‌‌شود که باید قراضه‌‌‌ها خردخرد جمع شود و راهی انبارهای کوچک شود و از انبارهای کوچک جمع شده و به انبارهای بزرگ می‌‌‌رود و انبارهای بزرگ‌تر به کارخانه‌‌‌ها می‌‌‌فروشند که در این روند اگر واسطه وجود داشته باشد، او هم به‌‌‌دنبال سود خود خواهد بود. اگر بنگاه‌‌‌ها از شرکت واسطه‌‌‌ای قراضه را خریداری کرده و در بورس عرضه کنند، شرکت‌‌‌های بزرگ و مصرف‌‌‌کننده نیز می‌‌‌توانند آن را از بورس خریداری کنند. اما مساله آن است که در کل ضایعات از طریق مردم و از کوچه و خیابان جمع می‌‌‌شود، مراحل بسیاری را طی می‌‌‌کند تا به دست مصرف‌‌‌کننده برسد و این موضوع به پیچیدگی‌‌‌های آن اضافه می‌‌‌کند. این پیچیدگی‌‌‌ها مانع ورود قراضه به بورس کالا شده است. البته در بازار فرعی بورس کالا ضایعات عرضه می‌‌‌شود، اما چندان مورد استقبال قرار نگرفته است. 

راهکاری برای عرضه ضایعات آهن در بورس 

یکی از راهکارها برای عرضه ضایعات آهن در بورس کالا، تفکیک قراضه‌‌‌ها و یکدست بودن آنهاست. البته با توجه این که بیشتر بار قراضه‌‌‌ها درهم است، این تفکیک به راحتی نمی‌‌‌تواند انجام بگیرد. بارهای یکدست در برخی مشاغل یافت می‌‌‌شود، برای نمونه برخی که کار سوله‌‌‌سازی با ورق انجام می‌‌‌دهند، ممکن است ضایعات یکدست داشته باشند. سایر قراضه‌‌‌ها را می‌‌‌توان به درجه‌‌‌های یک، دو و سه براساس کیفیت آنها دسته‌‌‌بندی کرد. 

آیا عرضه ضایعات آهن در بورس ضروری است؟ 

با توجه به مشکلات و موانع عرضه ضایعات آهن در بورس کالا، باید گفت اگر ساز و کارها به درستی پیدا شود یا شاید مکانیزم بورس تغییر کند، بورس کالا می‌‌‌تواند  برای قراضه مفید واقع شود؛ ولی از آنجا که قراضه موضوعی نیست که در اولویت نخست تصمیم‌‌‌گیران کشور قرار بگیرد، از این‌‌‌رو ساماندهی این بازار مورد توجه هیچ نهاد خاصی نیست تا به صورت اختصاصی برای آن تصمیم‌‌‌گیری شود و برای پیچیدگی‌‌‌های این بازار در بورس کالا راهکارهایی اندیشیده شود. 

معیار خرید ضایعات آهن در بازار آزاد 

تنوع ضایعات آهن سبب تنوع در قیمت گذاری آنها شده است. در بازار آزاد بر خلاف بورس کالا امکان دیدن بار به صورت حضوری وجود دارد و قیمت ضایعات آهن بعد از بررسی آنها توسط کارخانه ها تعیین می گردد.  ضایعات آهن درجه یک برای شرکت‌‌‌های مختلف، تعاریف متفاوت دارد. برخی شرکت‌‌‌ها بار زیر ۶۰ سانتیمتر قراضه را متناسب با کوره‌‌‌ای که دارند، سوپر‌ویژه محسوب می‌‌‌کنند، برخی شرکت‌‌‌ها ممکن است متناسب با اندازه کوره‌‌‌‌‌‌هایشان که بزرگ‌تر است بار زیر ۸۰ سانتیمتر برایشان سوپر‌ویژه به حساب آید؛ بنابراین یک بار برای یک شرکت ویژه و برای شرکت دیگر ممکن است سوپر‌ویژه باشد. از طرفی ممکن باری ترکیبی از ضایعات آهن درجه یک، دو و سه باشد.

نحوه تعیین قیمت ضایعات آهن 

قیمت ضایعات آهن مانند زنجیره فولاد، براساس درصدی از قیمت شمش در بورس کالا تعیین می شود.  به عنوان مثال شمش در یک هفته بیست هزار تومان قیمت می‌‌‌خورد، البته قیمت بازار آزاد متفاوت‌‌‌تر از بورس و کمی بالاتر است. کارخانه با توجه به این موضوع که شارژ کوره خود را براساس چه نوع قراضه‌‌‌ای درجه‌‌‌بندی‌‌‌ کرده، ممکن است ده درصد از قراضه درجه سه، پنجاه درصد درجه دو و چهل درصد درجه یک نیاز داشته باشد که این ترکیب روی قیمت قراضه‌‌‌ها تاثیرگذار است. همچنین ممکن است برخی شرکت‌‌‌ها به خاطر هزینه‌‌‌های بالاتر خود، قیمت خرید ضایعات آهن را پایین تر اعلام نمایند.  هرچند قیمت قراضه متاثر از قیمت شمش است، اما ساختار درون‌شرکتی نیز بر این موضوع تاثیرگذار است و شرکت براساس قیمت فروش شمش، هزینه‌‌‌های تولید و سود خود، قراضه را خریداری می‌‌‌کند. 

ضایعات آهن در بازار فرعی

بازار فرعی بورس کالا، بازاری است که ضایعات فلزی از جمله آهن‌‌‌آلات با دسته‌‌‌بندی مختلف در آن عرضه می‌‌‌شود. البته یکی از شرایط عرضه در این بازار آن است که  کالا دارای مشخصات، شرایط و کیفیت قابل احراز بوده و امکان تطبیق کیفیت آن برای خریداران وجود داشته باشد؛ این در حالی است که خریداران قراضه آهن پس از دیدن کالا اقدام به خرید می‌‌‌کنند تا از کیفیت مورد نظر خود اطمینان حاصل کنند.