تاثیر صنایع فولادی بر آب‌های زیرزمینی کشور (1)

مقدمه

صنعت فولاد یکی از صنایع آب بر و در عین حال مهم به شمار می رود. به طوری که از دهه ۱۸۰۰ به بعد جزو اصلی ترین مواد مصرفی در دنیا قرار گرفت. کشور ما توانسته است عنوان دهمین تولید کننده برتر فولاد در دنیا را به اختصاص دهد. اما واقعیت آن است که کشور ما روی کمربند خشک و نیمه خشک واقع شده و  از نظر منابع آبی با محدودیت های جدی مواجه است. از طرفی جانمایی نادرست کارخانجات تولید فولاد سبب شده تا تبعات منفی زیادی بر منابع آبی داشته باشند.‌ به طوری که منجر به افت شدید آبهای زیر زمینی و به تبع آن، فرونشست در اغلب دشت های کشور شده است.‌  

البته پروژه انتقال آب خلیج فارس به (فلات مرکزی  که در بردارنده تعداد زیادی از کارخانجات فولادی است)، در جریان بوده که بررسی کارایی آن نیازمند اطلاعات دقیق  می باشد.‌

گفتنی است که حدود هفتاد تا هشتاد درصد از واحد های تولید کننده فولاد کشور و همچنین‌ پتروشیمی ها در دشتها و مناطق ممنوعه و حتی ممنوعه بحرانی تاسیس شده اند. 

حجم آب مورد نیاز واحد های فولادی

حجم آب مورد نیاز واحد های فولادی به عوامل مختلفی از جمله دستگاه ها و تجهیزات تولید بستگی دارد. در مجموع می توان گفت که بیست و سه تا بیست و هشت مترمکعب آب برای تولید هر تن فولاد نیاز است که در کشور ما عموما آب های زیر زمینی، تامین کننده آن هستند.‌ 

 استان هایی با وضعیت بحرانی و فوق بحرانی از نظر منابع آبی

معضل کم آبی و محدودیت های آب در سراسر کشور وجود دارد. اما استان هایی که در شرایط بحرانی و فوق بحرانی قرار دارند و  کارخانه های فولادی در آنجا احداث گردیده شامل استان های اصفهان، تهران، یزد، البرز، قزوین، کرمان، مرکزی ، همدان، خراسان رضوی،  و سمنان می باشد.

استان اصفهان

دو  مجتمع بزرگ فولادی یعنی ذوب آهن اصفهان و فولاد مبارکه در این استان واقع شده اند. البته صنایع آب بر زیاد دیگری نیز در این استان وجود دارند که نابودی آب های زیر زمینی و خشک شدن زاینده رود را به دنبال داشته اند. این امر تبعات اجتماعی بسیاری هم بر جای گذاشته است. به طوری که منجر به بیکاری افراد بسیار زیادی از ساکنین پایین دست رودخانه زاینده رود و مهاجرت فصلی یا کامل آن‌ها شده است. در حال حاضر، افت سطح آب‌های زیر زمینی استان اصفهان به سی و نه سانتی‌متر در سال و کسری مخزن این منابع آبی زیرزمینی آن، تقریبا سیزده میلیارد مترمکعب رسیده است. نشست زمین هم در اراضی  مختلف و هم در مناطق شهری و مسکونی استان اصفهان کاملا محسوس می باشد.

استان البرز

دو مورد از واحد های تولید فولاد در استان البرز، شامل صنایع فولاد نورد البرز و مجتمع فولاد پارسیان است. 

شرکت نورد آریان فولاد در سال ۱۳۸۰ شهرستان بوئین زهرا (بوئین زهرا- اشتهارد) تاسیس شد و آب مورد نیاز خود را از منابع آب های زیرزمینی دشت اشتهارد و بوئین زهرا تامین می کند. این دشت جزو دشت های ممنوعه بحرانی این استان است که سالانه، هفتاد و دو سانتی متر سطح آب زیرزمینی آن افت می کند. طی دو دهه، میزان دسترسی به این آبها از صد و بیست متر به سیصد متر رسیده و آبخوان های  منطقه را تخلیه کرده است.

مجتمع فولاد پارسیان در دشت اشتهارد قرار دارد. در بازه ای کمتر از هجده سال از احداث آن، فرونشست هایی بیش از سی سانتی متر در این منطقه دیده می شود. این امر تاثیر مستقیمی بر زیرساخت های مختلف از جمله جاده ها، اتوبان ها، راه آهن، تاسیسات انتقال آب و برق، نیروگاه منتظر قایم و ساختمان‌های روستایی و شهری منطقه داشته است.

استان تهران

شرکتهای فولاد سپهر ایرانیان، صنایع فولادی آذر گستر سدید جزو مجتمع های فولادی استان تهران هستند.‌

شرکت فولاد سپهر ایرانیان در اتوبان تهران ساوه، سه راه آدران و شرکت آذر گستر سدید در شهرک صنعتی شمس آباد احداث گردیده است.

مطالعات نشان می دهد که وضعیت کلیه دشت های استان تهران، بحرانی بوده و از بین هشت دشت این  استان،  سه دشت تهران- کرج، ورامین و هومند -آبسرد به عنوان ممنوعه بحرانی  و سایر دشت ها ممنوعه معرفی شده اند.

در دشت ورامین، فرونشست به صورت فروچاله و شکاف تا چندین کیلومتر به وجود آمده و تا نزدیک مسیرهای ارتباطی، خطوط انتقال برق و گاز و کانا‌ل‌‌های آب ادامه پیدا کرده است. نمود این فرونشست ها به راحتی در منازل روستاهای اطراف و مناطق مسکونی منطقه دیده می شود. در مناطق یک، دو و شش تهران نیز گزارشات متعددی از فرونشست هم به صورت یکپارچه و هم به صورت فروچاله داده شده است.

استان کرمان

استان کرمان از نظر منابع آبی با مشکلات متعددی مواجه است اما در عین حال از نظر معادن سنگ آهن، غنی بوده به طوری که شهرستان سیرجان به عنوان قطب سنگ آهن کشور شناخته می شود.‌ مجتمع فولاد سیرجان حدید جنوب هم در همین شهرستان احداث گردیده و آب مورد نیاز آن توسط چندین حلقه چاه تامین می شود.

سایر کارخانجات فولادی این استان عبارتند از: مجتمع بزرگ شرکت فولاد زرند ایرانیان، کارخانه فولاد احیای استیل بافت، کارخانه فولاد بوتیای ایرانیان ۲، کارخانه فولاد نورد بردسیر، کارخانه گندله سازی فولاد سیرجان ایرانیان، شرکت کاوند نهان زمین پروژه تونیلی راور،  شرکت فولاد بوتیای ایرانیان، صنایع فولاد مشیز بردسیر، شرکت معدنی و صنعتی گل گهر، ایستگاه فاز دوم کارخانه گندله سازی گل گهر سیر جان، کارخانه گندله سازی گل گهر، شرکت توسعه آهن و فولاد گل گهر و کارخانه جهان فولاد.

این استان علاوه بر معضل فرونشست، شوری آب های زیرزمینی را هم تجربه کرده است.‌ نرخ فرونشست زمین در شهرستان سیرجان، بیش از شانزده سانتی متر در سال می باشد.‌ در مدت ده سال هم حجم مخازن آبخوان ها حدود 7.6 میلیارد مترمکعب کاهش یافته است.‌ 

در مطالب آینده استان های بیشتری مورد بررسی قرار خواهند گرفت. همچنین راهکار های پیشنهادی در این‌ خصوص ارائه می گردد.