واکاوی بازار قراضه و الزامات جدید آن (3)

واکاوی بازار قراضه و الزامات جدید آن : در ادامه واکاوی بازار قراضه که خود زیرمجموعه بازار بزرگ فولاد است به هر صورت ناگزیریم تا هر چند به اختصار، به آثار عوامل انحصار ناشی از دخالت های دستوری دولت در کل اقتصاد و صنعت فولاد بپردازیم. بازار نهادی است که کلیه مبادلات اقتصادی در آن شکل می گیرد. نقش اساسی بازار فراهم سازی آزادی مبادله و تضمین استمرار آن است. هرگونه جلوگیری از آن موجب ناآزادی و نابازاری است که این خود باعث اخلال و تاخیر در توسعه خواهد شد. در یک بازار رقابتی در اثر تضمین منافع افراد در مبادلات آزاد، منافع همگان نیز تامین خواهد شد.
هر نوع انحصار و دخالت دستوری در جریان آزاد مبادلات بازار دو پیامد را به همراه دارد: منافع گروه های اندک و زیان اکثریت مردم.

وضع قوانین انحصار و عوارض و دخالت های حمایتگرانه بخشی در اقتصاد، باعث شکست کارکردهای اثربخش مکانیزم های اقتصادی و ایجاد قیمت های غیر واقعی و افت کیفیت کالا و خدمات خواهد بود. در ادامه این یادداشت ها و زمانی که به بررسی بازار فولاد ورود کردیم مفصل تر به این موضوعات و آثار مخربش خواهیم پرداخت. اما به اقتضای ضرورت، به چالش چنین کنش هایی در بازار قراضه به طور خاص، نیز اشاراتی مختصر و ارقامی از باب بررسی ریخت شناسی این بازار می‌کنیم. پارامتر مورد بررسی این بار، اثرات وضع عوارض بر واردات و صادرات قراضه در کشور است.

ایجاد محدودیت و وضع تعرفه های واردات و صادرات، سبب ایجاد قدرت در کنترل حجم عرضه و حجم تقاضا و تعیین قیمت های دلخواه برای گروهی منتخب است و حاصلش جابجایی در سهم های ارزش و منافع بین طرف های مبادله و کاهش شاخص رفاه عمومی جامعه است.  ۷۰ درصد عوارض خروج برای صادرات و ۴ درصد عوارض (بعلاوه سایر هزینه های ترخیص معادل ۱۳ درصد) برای واردات قراضه.

فرض کنیم قیمت یک تن قراضه خارجی HMS1 بصورت cif در بنادر ایران ۳۰۰ دلار باشد و قیمت داخلی هر کیلوگرم ۱۳۰۰ تومان باشد (شرایط هم اکنون). عوارض و هزینه های واردات به میزان ۳۹ دلار قیمت مبادله را برای وارد کنندگان سرکوب کرده است. چنانچه قراضه یک کالای ضروری و پر مزیت در صنعت فولاد نبود و یک کالای عادی بود و امکان مصرف صددرصدی کالای جایگزین آن یعنی آهن اسفنجی وجود داشت و یا عرضه قراضه بیش از تقاضایش بود، با توجه به عوارض صادرات، شاهد بودیم که با قیمت دستوری ۷۰۰ تومان (۱۷۶ دلار)، به بند کشیده شده است. قیمت ۱۳۰۰ تومان فعلی نتیجه مطلوبیت قراضه است.

در یک بازار آزاد رقابتی قیمت قراضه متغیری پیرو و تابع متغیر قیمت فولاد است. این نهاده تولید تا سقفی از قیمت بالا خواهد رفت که در تابع تولید دارای ارزش باشد. نهاده دیگر تولید آهن اسفنجی است که به عنوان کالای جایگزین در صورت کمبود در عرضه قراضه یا افزایش قیمت آن اما نه با امکان جایگزینی صددرصدی بکار گرفته شود. میزان استفاده از هر کدام از این نهاده ها در تولید فولاد، تفاوت در ارزش های این دو نهاده در میزان بهره وری آنها در تابع تولید است. در یک بازار رقابتی، با توجه به آثار هزینه و فایده این دو نهاده محاسبه تفاوت ارزش و به تبع آن محاسبه قیمت این دو نهاده کار ساده ای خواهد بود. بنابراین در یک بازار رقابتی "ارزش" هر کالا در تعیین قیمت آن نقش خواهد داشت. هر گونه دخالت نابازاری در جریان قیمت ها میتواند رابطه "ارزش - قیمت" را بر هم زند. سرکوب قیمت دستوری برای واردات قراضه بدلیل وضع عوارض، باعث بروز معلول مخرب دیگری نیز در صنعت فولاد شده است که آن، ایجاد دامنه ای وسیع (و رانت) جهت افزایش بهای آهن اسفنجی (کالای جایگزین) است، پیامد چنین رویکردی تخریب رابطه "ارزش -قیمت" این دو نهاده و انتقال درآمد بخشی از بازار به بخشی دیگر به طور دستوری است. رویکردی نابازاری، که همین روزها جزو مسائل داغ و روز بازار فولاد شده است. در صورت حذف هزینه های عوارض و سایر هزینه های واردات قراضه - در صورت افزایش غیر بازاری قیمت اسفنجی - قراضه جایگزین آن می گردید.

اما جای یک سوال اساسی اینجا باقی است:
با توجه به مزیت های اقتصادی مصرف قراضه برای تولید کنندگان فولاد چرا واردات قراضه در مراحل فرودهای قیمت های جهانی قراضه، که در بعضی مقاطع زمانی حتی با وجود چنین تعرفه هایی سودآور است، نزدیک به صفر است؟ به محاق رفتن یک بازار ۲۰ میلیون تنی پر مزیت و اقتصادی برای صنعت فولاد و کشور. جایگزینی قراضه بجای آهن اسفنجی یکی از الزامات پیش روی این صنعت است اما در سال های آتی احتمال به فعل درامدن چنین فرصتی برای صنعت فولاد و فعالان این بازار چقدر خواهد بود؟ پاسخ را شاید بتوان به "حاشیه امن مزیت انرژی ارزان" در شرایط فعلی در ایران مرتبط دانست که قطعا شرایط پایداری نخواهد بود که در ادامه بیشتر به آن خواهیم پرداخت.

در مطالب ذکر شده به برخی رخدادهای مهم و نمود هایی از ریخت شناسی بازار قراضه به طور مختصر اشاره داشتیم. حال به سبب ضرورت، اندکی وارد حوزه های شناختی وسیع تری می‌شویم. همچنین گذاری هم باید به صنعت فولاد و تا حدودی به اقتصاد کشور نیز داشته باشیم چرا که دستیابی به راهکارهای بهبود و الزامات آن، لزوما با شناخت نسبی از تبار شناسی این حوزه قابل دسترس است. دلیل این همه فراز و نشیب در اقتصاد و صنعت فولاد در چیست؟ چرا طی سالیان گذشته با انجام سعی و خطا در زمینه تصمیمات اقتصادی مهم، هزینه های هنگفت "فرصت از دست رفته" بر اقتصاد ملی تحمیل شده است. برخی از تصمیمات و سیاستگذاری های غلط اقتصادی و آثار زیانبارش به وضوح نمایان است پس دلیل ادامه و عدم اصلاح آن به چه عواملی وابسته است؟

فعالیت اقتصادی در بازار ها شامل یک پویش سه گانه است بر مبنای مطلوبیت، عقلانیت ‌و کارآمدی که محصول مدل توسعه اقتصادی است. در پی جویی مدل اقتصادی جامعه ایران ابتدا باید به ۳ سوال اصلی جواب داد:

ارزش چگونه بوجود می آید؟چگونه منتقل و مبادله می شود؟ چگونه توزیع می شود و به چه کسی تعلق میگیرد؟ پاسخ به این پرسش هاست که اساس یک مناقشه در زمینه مدل توسعه اقتصادی کشور شده است. مناقشه اولویت "عدالت" و "ازادی"، که از ابتدای انقلاب باعث دو رویکرد متفاوت در مشی اقتصادی جامعه شده است.  مدافعان عدالت مداری وجود نهادهای مبتنی بر بازار را با اصل کرامت انسانی در تضاد می بینند. اولویت آنها کارایی و رشد نیست بلکه توزیع عدالت است و قضاوت عمومی در مورد یک نظام اجتماعی عادلانه را عاملی در پذیرش از مداخله حکومت می دانند. مدافعین آزادی مداری اما "توسعه اقتصادی" را در گروی توسعه آزادی میدانند و انسان آزاد و خردمند و مجهز به علم و دانش و پژوهش را کلید و راهبر توسعه اقتصادی دانسته و نقش دولت را نه بنگاه داری و توزیع، بلکه مراقبت از اجرا و توسعه آزادی ها و هر نوع دخالت های محدود کننده و یا حمایتگرانه دولت را مخل توسعه ارزیابی می کنند. رقابت آزاد در این دیدگاه باعث ابتکار و نوآوری و در نتیجه بهبود کیفیت کالا و خدمات و کیفیت زندگی انسانها خواهد شد.

در این سه دهه صنعت و بازار فولاد و به تبع آن بازار قراضه توسط چه کسانی راهبری شد؟
احمدزاده، نعمت زاده، هاشمی طبا، نبوی، نژادحسینیان، جهانگیری، محرابیان، موسویانی، محلوجی، شریعتمداری و نیز افراد موثر دیگری که به لحاظ تفکرات و شیوه های اجرای کار در میانه همین مناقشه عدالت و ازادی، جای خواهند گرفت. با توجه به شرایط حاضر بازار قراضه کارامدی بازار سنتی، با توجه به رخدادهای جدید و فرصت ها و تحدیدها در شرایط فعلی دچار رخدادها و التهاباتی است که نیازمند شناسایی یک برنامه مطلوبیت و ریخت و قواره بندی جدید است. به نظر می رسد افت کارایی و کاستی های اساسی در رشد و توسعه صنعت فولاد و قراضه نیز ناشی از همین مناقشات در جریان است.

اما، شخصا اعتقاد دارم که فرایند کلی این تفاوت در دیدگاه ها به سوی همگرایی بوده و بسیاری از همین مدیران نامبرده و مدیران جدید نیز در سیر تحولات فکری و تجربی خسارت بار گذشته تغییر و تحول پیدا کرده اند و جریان عمومی مدیریتی جامعه نیز به ضرورت های پرداختن به مدل های موفق توسعه تن داده است. ما نیز به عنوان فعالان این بازار وظیفه داریم تا به عوض پرداختن به حاشیه های کلامی و نظری با ارتقای سطح دانش علمی و فنی در صنف خود و تبادل نظر و گفتگو از امکانات موجود فضای مجازی استفاده کرده و با طرح نقطه نظرات خود راهکارهای اصلاحی خود را به اطلاع سایر همکاران و نیز مدیران و تصمیم گیران جامعه برسانیم. این نوع مشارکت همگانی و مدنی، خود از ابزارهای توسعه در جوامع مدرن است که ما هم به تمرین آن خواهیم پرداخت. هدف ما نیز از انتشار این یادداشت ها در همین راستاست و قصد داریم در ادامه واکاوی بازار قراضه به راهکارهای اصلاحی و الزامات جدید آن نیز بپردازیم - سید تقی مرتضویان : کارشناس بازار قراضه